Χριστούγεννα χωρίς Καρυοθραύστη γίνονται; Δεν γίνονται!!!

Το Μπαλέτο "Ο Καρυθραύστης" (The Nutcracker) είναι μια παραμυθένια χορευτική πανδεσία, άρρηκτα συνυφασμένη με τη μαγική ατμόσφαιρα των Χριστουγέννων. 

Αποτελεί ίσως το πιο διάσημο μπαλέτο όλων των εποχών και σίγουρα εκείνο που έχει παρουσιαστεί παγκοσμίως τις περισσότερες φορές. Συνεχίζει μέχρι και σήμερα να αποτελεί βασικό ρεπερτόριο όλων των μεγάλων Ballet Companies του κόσμου και στις Η.Π.Α είναι το απόλυτο Christmas classic! 

Από τις 700 παραστάσεις Καρυοθραύστη που παρουσιάζονται κάθε χρόνο, οι 600 είναι στις Η.Π.Α!

Ένα μπαλέτο... 128 ετών!

Έκανε την πρεμίερα του σαν σήμερα, στις 18 Δεκεμβρίου του 1892, στο θέατρο Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης. Το πρωτότυπο λιμπρέτο ήταν του Πετιπά και βασίστηκε στη διασκευή του παραμυθιού "Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των ποντικών" του Ε.Τ.Α. Χόφμαν από το Αλέξανδρο Δουμά. Η σύνθεση της μουσικής είναι του Τσαϊκόφσκι και η αρχική χορογραφία των Μαριούς Πετιπά και Λεβ Ιβανόφ. 

Σύνοψη και πλοκή του Μπαλέτου 

Η περίληψη του έργου που ακολουθεί βασίζεται στην αρχική εκδοχή του. Επειδή ο Καρυοθραύστης έχει παρουσιαστεί αμέτρητες φορές, κάθε παραγωγή ενδέχεται να διαφοροποιείται ως προς την ιστορία και την πλοκή, τους χαρακτήρες και τα ονόματά τους, όμως το βασικό περίγραμμα της ιστορίας παραμένει το ίδιο.

Πράξη 1η: Το σπίτι της οικογένειας Στάλμπαουμ.

Την παραμονή των Χριστουγέννων, η οικογένεια Στάλμπαουμ και οι καλεσμένοι τους έχουν συγκεντρωθεί στο σαλόνι για να διακοσμήσουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο στα πλαίσια της προετοιμασίας για το ρεβεγιόν. Έπειτα, μια όμορφη γιορτή ξεκινάει, τα παιδιά ανοίγουν τα δώρα τους, ενώ καθώς το ρολόι χτυπάει 8, μία μυστηριώδης φιγούρα μπαίνει στο δωμάτιο. Είναι ο κος Ντρόσελμαγιερ, δημοτικός σύμβουλος της πόλης, μάγος και νονός της Κλάρα. Είναι επίσης ένας πολύ ταλαντούχος παιχνιδοποιός και μαζί του φέρνει δώρα για τα παιδιά. Ανάμεσά τους, κούκλες με ανθρώπινη μορφή, οι οποίες χορεύουν για να διασκεδάσουν τους παρευρισκόμενους, μία μπαλαρίνα, έναν αρλεκίνο και έναν ξύλινο στρατιώτη.

Ο Ντρόσελμαγιερ δωρίζει στην Κλάρα έναν ξύλινο καρυοθραύστη που έχει μορφή μικρού άνδρα και εκείνη ενθουσιάζεται. Όμως, ο αδερφός της ο Φριτζ, ως πιο ζωηρός και σκανταλιάρης, σπάει το παιχνίδι με αποτέλεσμα η Κλάρα να στενοχωρηθεί πάρα πολύ. Ο Ντρόσελμαγιερ επιδιορθώνει με μαγικό τρόπο τον καρυοθραύστη και τον δίνει στην Κλάρα για να τον φυλάξει.

Artem Ovcharenko as Nutcracker-Prince, Anna Tikhomirova as Marie. 
Photo by Damir Yusupov (www.bolshoi.ru/performances)

Κατά τη διάρκεια της νύχτας και αφού όλοι έχουν κοιμηθεί, η Κλάρα επιστρέφει στο σαλόνι για να βρει τον αγαπημένο της καρυοθραύστη που βρίσκεται κάτω από το δέντρο. Το ρολόι χτυπάει μεσάνυχτα, η Κλάρα έχει αποκοιμηθεί και ονειρεύεται. Στρατός ποντικών εισβάλει στο δωμάτιο, το χριστουγεννιάτικο δέντρο παίρνει γιγάντιες διαστάσεις, ο καρυοθραύστης παίρνει μέγεθος ανθρώπου και η Κλάρα παρακολουθεί μια μάχη με σπαθιά μεταξύ στρατιωτών (από ζύμη) και ποντικών. Καθώς ο βασιλιάς των ποντικών επιτίθεται στον καρυοθραύστη που έχει τραυματιστεί, η Κλάρα του αποσπά την προσοχή πετώντας την παντόφλα της επάνω του και έτσι ο Καρυοθραύστης βρίσκει ευκαιρία να του ξεφύγει και να τον μαχαιρώσει.

Ο Στρατός των ποντικών υποχωρεί, ο καρυοθραύστης μετατρέπεται σε έναν όμορφο Πρίγκιπα και οδηγεί την Κλάρα μέσα από τη φεγγαρόφωτη νύχτα σε ένα πευκοδάσος στο οποίο αστραφτερές χιονονιφάδες χορεύουν γύρω τους.

Πράξη 2η: Η χώρα των Ζαχαρωτών

Dolls. Photo by Andrei Melanyin (www.bolshoi.ru/performances)

Η Κλάρα και ο πρίγκιπας Καρυοθραύστης ταξιδεύουν στην πανέμορφη χώρα των ζαχαρωτών όπου συναντούν τη Ζαχαρένια νεράιδα. Ο καρυοθραύστης αφηγείται πώς σώθηκε από τον βασιλιά των ποντικών με τη βοήθεια της Κλάρας και διοργανώνεται μία μεγάλη γιορτή προς τιμήν τους. Γλυκά, σπάνιες λιχουδιές, εδέσματα και ροφήματα από όλο τον κόσμο συμμετέχουν... Σοκολάτα από την Ισπανία, καφές από την Αραβία, τσάι από την Κίνα, καραμελένια μπαστουνάκια από τη Ρωσία, όλοι χορεύουν. Βοσκοπούλες από τη Δανία παίζουν φλάουτα, η μητέρα τζίντζερ βγάζει τα παιδιά της κάτω από την τεράστια φούστα της και μία σειρά από όμορφα λουλούδια χορεύουν βαλς. Λίγο πριν το τέλος της βραδιάς η Ζαχαρένια νεράιδα και ο καβαλιέρος της χορεύουν. Σε ένα τελικό βαλς, όλα τα γλυκά υποκλίνονται στον πρίγκιπα και την Κλάρα και τους αποχαιρετούν. Η Κλάρα ξυπνάει από το όνειρό της κρατώντας στα χέρια της την ξύλινη κούκλα καρυοθραύστη.

Στο πρωτότυπο λιμπρέτο, το φινάλε του έργου, η "αποθέωση", αντιπροσωπεύει μία μεγάλη κυψέλη με μέλισσες που περιφρουρούν στενά τον πλούτο της κυψέλης. 

Όπως ακριβώς και στη Λίμνη των Κύκνων, δημιουργήθηκαν διάφορες εναλλακτικές καταλήξεις στο έργο.

Γεγονότα & παρασκήνιο για το έργο!

Ο Τσαϊκόφσκι δίστασε να αναλάβει τη σύνθεση του Καρυοθραύστη!

Οι ιστορικοί αναφέρουν ότι η πρόταση να συνθέσει τον Καρυοθραύστη έγινε στον Τσαϊκόφσκι σε μια πολύ δύσκολη γι’ αυτόν περίοδο. Ένιωθε ότι δεν τον ενέπνεε το σενάριο, ήταν κουρασμένος, είχε οικονομικές δυσχέρειες και μέσα σε όλα αυτά έχασε και την αδερφή του. Έγραφε τη μουσική κάπως βιαστικά, χωρίς ιδιαίτερο ζήλο, λέγεται μάλιστα ότι συνέθετε "στο πόδι" ακόμα και ταξιδεύοντας μέσα σε ατμόπλοιο. Οδηγήθηκε αρκετές φορές ένα βήμα πριν την εγκατάλειψη του έργου, όμως (για καλή μας τύχη) κατάφερε να το αντιμετωπίσει τελικά ως μια συναισθηματική διέξοδο, να αναπολήσει μέσα από αυτό τα παιδικά του χρόνια και την αδερφή του και έτσι το ολοκλήρωσε τον Μάρτιο του 1892.

Ο Marius Petipa δεν ήταν ο μοναδικός χορογράφος!

Ο Marius Petipa εμπνεύστηκε από την ιστορία του Χόφμαν και τη γαλλική έκδοση του Δουμά, όπως ήδη αναφέρθηκε, και έγραψε ένα πλήρες σενάριο (το λιμπρέτο), το οποίο παρέδωσε στον Τσαϊκόφσκι για να συνθέσει τη μουσική. Όταν ξεκίνησαν πια οι προετοιμασίες και η διδασκαλία της χορογραφίας, ο Petipa αρρώστησε σοβαρά και ανέθεσε στον πιστό βοηθό του Λεβ Ιβάνοφ να συνεχίσει και να ολοκληρώσει το έργο. Τελικά, τα ονόματα και των δύο σφράγισαν την πρωτόπυτη χορογραφία του Καρυοθραύστη.

Η Κλάρα δεν ήταν από την αρχή Κλάρα!

Η Κλάρα (η πρωταγωνίστρια) στο πρωτότυπο έργο λεγόταν Marie (Masha στα ρωσικά)! Το όνομα Clara είναι το θηλυκό του λατινικού επιθέτου «Clarus» και σημαίνει bright & clear, δηλαδή καθαρός/φωτεινός και διαυγής. 

Η «τσελέστα» έκανε το ντεμπούτο της!

Ο παραμυθένιος, ονειρικός ήχος του πιο αναγνωρίσιμου κομματιού, αυτού της Ζαχαρένιας Νεράιδας (Sugar Plum Fairy), προέρχεται από την τσελέστα, ένα μουσικό όργανο που συμπεριλαμβάνεται στην ομάδα των κρουστών της συμφωνικής ορχήστρας. Μοιάζει με μικρό πιάνο και παράγει αυτόν τον πολύ χαρακτηριστικό μεταλλικό ήχο (γκλιν-γκλιν). Για πρώτη φορά από τη δημιουργία της, η τσελέστα χρησιμοποιήθηκε σε ορχήστρα στην Πρεμιέρα του Καρυοθραύστη το 1892! Ο Τσαϊκόφσκι ήθελε να τονίσει την ονειρική ατμόσφαιρα του χορού της Ζαχαρένιας Νεράιδας και κατάφερε να μας μείνει ο ήχος αυτός χαραγμένος στο μυαλό μας!

Βίντεο:

The Nutcracker's celesta with Kelly Zuercher - YouTube

Η πρεμιέρα δίχασε κριτικούς και κοινό!

Η πρεμιέρα και το πρώτο ανέβασμα (Μαρίνσκι 1892) προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις και συναισθήματα στους κριτικούς και στο κοινό. Το ρεπορτάζ της εποχής εκείνης αναφέρει διαφορετικές απόψεις: Κάποιοι κριτικοί χαρακτήρισαν τη μουσική σύνθεση ως μελωδική, πρωτότυπη, χαρακτηριστική και πλούσια ενώ άλλοι είπαν ότι τους ακούστηκε ανόητη, ανώριμη και παιδιάστικη. Αναφέρθηκαν στη μετάβαση μεταξύ του πραγματικού κόσμου της πρώτης πράξης και του φανταστικού κόσμου της δεύτερης πράξης ως απότομη και ασαφής. Έντονη κριτική δέχτηκαν και οι χορευτές αλλά και η απόφαση να συμμετέχουν τόσα παιδιά στο έργο. Η απήχηση και η επιτυχία, δυστυχώς άργησαν να έρθουν!

Ιστορική αναδρομή και... παιχνίδια που ζωντανεύουν!

Παιχνίδια ή αντικείμενα που ζωντανεύουν και αλληλοεπιδρούν με ανθρώπους συναρπάζουν μικρούς και μεγάλους από πολύ παλιά και αποτελούν ένα δημοφιλές θέμα στην παιδική  λογοτεχνία και στα παραμύθια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων», «ο Γουίνι ο αρκούδος» και ο «Πινόκιο», που κρατούν σταθερά υψηλές θέσεις στις προτιμήσεις των παιδιών.

Τι ήταν αυτό άραγε που ενέπνευσε τους δημιουργούς αρχικά και έβαλαν κινούμενα παιχνίδια που ζωντανεύουν και στο μπαλέτο;

Φαίνεται ξεκάθαρα ότι ήταν η συνεχιζόμενη εξέλιξη της τεχνολογίας και της μηχανικής. Η βιομηχανική επανάσταση (στη Δυτική Ευρώπη ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και κορυφώθηκε κατά τον 19^ο) και οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες, ώθησαν τους κατασκευαστές παιχνιδιών να αναζητούν τρόπους να εφαρμόσουν κάθε νέα εφεύρεση και τεχνολογία.

Το ίδιο ακριβώς δεν ισχύει ακόμη και σήμερα; Οι σύγχρονες κούκλες και τα παιχνίδια δεν έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά; Μιλούν, τρώνε, περπατούν, αναγνωρίζουν αντικείμενα ή τη φωνή των κατόχων τους! Πόσο δημοφιλή παιχνίδια είναι τα ρομποτάκια;

Στο μπαλέτο

Τρία μπαλέτα περιλαμβάνουν παιχνίδια, κούκλες ή μαριονέτες που ζωντανεύουν και χορεύουν σαν ανθρώπινα όντα: Η «Κοπέλια», ο «Καρυοθραύστης» και ο «Πετρούσκα».

Η "Κοπέλια" είναι το πρώτο μπαλέτο πού βασίζεται σε κάτι τέτοιο και εδώ υπάρχει μία σημαντική λεπτομέρεια - σύμπτωση: το λιμπρέτο είναι εμπνευσμένο από το παραμύθι του Έρνστ Χόφμαν «ο άνθρωπος από άμμο – The sandman». Παρατηρείτε κάτι εδώ;; πρόκειται για τον ίδιο συγγραφέα του πρωτότυπου «καρυοθραύστη και του βασιλιά των ποντικών»!!!

Στην "Κοπέλια" ο Δόκτορ Κοπέλιους είναι και εκείνος κατασκευαστής παιχνιδιών. Δημιουργεί μία κούκλα, την Κοπέλια, η οποία είναι καθισμένη στο μπαλκόνι όλη την ημέρα και διαβάζει. Ένας νεαρός την ερωτεύεται παρόλο που είναι αρραβωνιασμένος με άλλη γυναίκα. Η αρραβωνιαστικιά του σύντομα μαθαίνει ότι η Κοπέλια είναι μία κούκλα που ανήκει σε έναν "τρελό επιστήμονα" και αποφασίζει να την μιμηθεί προκειμένου να κερδίσει ξανά την αγάπη του αρραβωνιαστικού της. 

Στο μπαλέτο αυτό υπάρχουν πολλές ομοιότητες του Δρ. Κοπέλιους με το νονό της Κλάρας, Ντρόσελμαγιερ. Μάλιστα, οι χαρακτήρες αυτοί, θεωρούνταν για την εποχή τους πολύ σημαντικά πρόσωπα, ισχυροί επιστήμονες ή ακόμα και μάγοι με εξαιρετικές δυνάμεις, κάπως απρόσιτοι, μυστηριώδεις και διαφορετικοί από τους κλασικούς καθημερινούς ήρωες.

Στο μπαλέτο μας τώρα, στον Καρυοθραύστη, οι κούκλες και τα παιχνίδια του χριστουγεννιάτικου δέντρου, ζωντανεύουν, παίρνουν ανθρώπινες διαστάσεις και η κινησιολογία των χορευτών είναι χαρακτηριστική: Γραμμική κίνηση (σε ευθεία γραμμή, σε μία διάσταση), στακάτα βήματα (γρήγορα – κοφτά και όχι συνεχόμενα με ροή), υπάρχει μεγάλος έλεγχος στη χρήση των αρθρώσεων για να επιτευχθεί το «εφέ κούκλας» και ποιος φαντάζεται ποια είναι η καλύτερη προπόνηση και προετοιμασία για κάτι τέτοιο;;;; Φυσικά οι ασκήσεις απομόνωσης (isolations). Ο σκοπός είναι ο χορός να θυμίζει κούκλα και μαριονέτα που πολλές φορές καθοδηγείται από κάποιον άνθρωπο. 

Daria Khokhlova as Marie. Anastasia Shilova as Fritz. Vitaly Biktimirov as Drosselmeyer.
Photo by Damir Yusupov. (www.bolshoi.ru/performances)

Ο Καρυοθραύστης ως σύμβολο της γερμανικής παράδοσης και όχι μόνο

Σύμβολο των Χριστουγέννων

Σε συνδυασμό με την πρακτική τους χρήση, οι καρυοθραύστες υπήρξαν παράδοση των Χριστουγέννων για πολλές Ευρωπαϊκές χώρες μέσα στην ιστορία. Οι άνθρωποι επιθυμούσαν να έχουν στα σπίτια τους έναν καρυοθραύστη με τη μορφή ενός ισχυρού και επιβλητικού στρατιώτη – φύλακα.

Τα καρύδια ήταν δημοφιλές σνακ στο γιορτινό τραπέζι στην Ευρώπη και οι οικογένειες είχαν καρυοθραύστες στο τραπέζι που έπαιρναν το γιορτινό δείπνο τους.

Η τέχνη διακόσμησης ενός καρυοθραύστη διαδόθηκε και εξελίχθηκε και ο παραδοσιακός καρυοθραύστης έγινε και παιδικό παιχνίδι. Αυτή η παράδοση ενέπνευσε την ιστορία του Καρυοθραύστη στην πρώτη της εκδοχή.

Τι σημαίνουν οι καρυοθραύστες για εσάς; Είναι κάτι όμορφο να το βλέπεις και να διακοσμείς το σπίτι την περίοδο των Χριστουγέννων; Είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για να σπάμε καρύδια;

Για κάποιους ο καρυοθραύστης είναι ένα σύμβολο θρησκευτικής πίστης ότι τίποτα δεν έρχεται στη ζωή χωρίς κάποιου είδους σκληρή δουλειά. Η γερμανική παράδοση μας λέει ότι οι καρυοθραύστες δωρίζονταν ως αναμνηστικά για να φέρνουν καλοτυχία και να προστατεύουν το σπιτικό μιας οικογένειας. Μια γερμανική παροιμία έλεγε ότι «ο Θεός μας δίνει τα καρύδια και εμείς πρέπει να τα σπάσουμε για να πάρουμε τον καρπό».  Αυτή η φράση χρησιμοποιούνταν για να διδάξει τα παιδιά ότι η ζωή μπορεί να είναι δύσκολη αλλά μας ανταμείβει. Έτσι, από τα βάθη της παράδοσης μέχρι σήμερα, ο καρυοθραύστης έγινε ένα δημοφιλές παιχνίδι.

Πώς κατάφερε όμως να έχει τέτοια απήχηση ως Μπαλέτο;;;

Έχει παρουσιάστεί από εκατοντάδες δημιουργούς σε αναρίθμητες παραλλαγές σε όλο τον κόσμο. Η ιστορία διαφοροποιείται ανάλογα με την έμπνευση του κάθε σκηνοθέτη, ο κάθε χορογράφος αποτυπώνει τη δική του εκδοχή, ο κάθε δημιουργός περνάει το έργο μέσα από τα δικά του φίλτρα, αξιοποιώντας την ελευθερία που του προσφέρει το έργο να εκφραστεί. Φαίνεται ότι το έργο "κόβεται και ράβεται" στα μέτρα της κάθε Σχολής και της κάθε Ακαδημίας. 

Η ποικιλομορφία των χαρακτήρων στο παραμύθι επιτρέπει να συμμετέχουν σε αυτό χορευτές μπαλέτου ή μη και από όλες τις ηλικίες. Το γεγονός αυτό το κάνει προσιτό και σε μη επαγγελματίες, αλλά και σε άλλα είδη χορού εκτός από το κλασικό μπαλέτο. 

Olga Kishnyova & Anton Savichev as Indian Dolls. 
Photo by Damir Yusupov (www.bolshoi.ru/performances)

Επίσης, πρόκειται για έργο με προδιαγεγραμμένη επιτυχία. Είναι πασίγνωστο, με τη χαρακτηριστική μουσική του Τσαϊκόφσκι να είναι χαραγμένη στις μνήμες μας. Δίνει πολλές δυνατότητες για κοστούμια, σκηνικά και γενικά για να στηθεί ένα υπερθέαμα.

Όπως και να παρουσιαστεί αυτό το αριστούργημα, το μήνυμα είναι πάντα το ίδιο: το αδύνατο και το μαγικό μπορεί να συμβεί μέσω της φαντασίας των παιδιών!

Καλα Χριστούγεννα και Καλή Χρονιά!

Εύα Καλαβρή